FİRDEVSİ VE ŞEHNÂME

Firdevsî (d. 940, Tus – ö. 1020 Tus), İran edebiyatının görkemli simalarından biridir. Samaniler ve Gazneliler döneminde yaşayan Firdevsi, eski İran tarihine büyük ilgi duyduğundan Pehlevi dilinde yazılmış eserleri okuyabilmek için Pehlevice öğrendi. Arapçası ise şiir yazacak kadar iyiydi. Firdevsi’nin çiftçi bir aileden geldiği söylenmektedir. O, Gazneli Sultan Mahmud’un fikirler aldığı bilgelerden de biriydi.

Firdevsi’nin en ünlü eseri Şehnâme’dir.  Şehname veya Şahname, eski İran efsaneleri üzerine kurulu manzum epik bir eserdir. Tarih öncesi zamanlardan başlayıp Sâsâni İmparatorluğunun sonuna dek tüm eski İran padişahlarının ahvalini anlatılır Şehname’de. Bunlar; Keyûmers, Huşeng, Tahmûres, Cemşid, Zahhak (Dahhak), Feridun, Menûçehr, Keykubad, Keykâvus, Keyhüsrev, Behmen, Dârâ, İskender, I. Erdeşir, I. Şâpur, I. Hürmüz, V. Behram, I. Hüsrev, III. Yezdgird gibi padişahlardır. Ana tema ise Zabulistan prensi efsanevi kahramanı olan Zâl oğlu Rüstem, Güştasp’ın oğlu, İsfendyar ve Efrasyab(Alper Tunga) gibi kahramanların ve muhaliflerinin hayat hikayeleri ve yaşadıkları maceralardan oluşmuştur. Bunlarla birlikte Şehnâme’de mitolojik unsurlar da bir hayli bulunmaktadır.

İran edebiyatının en büyük eserlerinden biri olarak bilinen Şehname, 977-1010 yılları arasında nazmedilmiştir. Yaklaşık 60.000 beyitten oluşan bu eser, tek şair tarafından yazılmış olan edebiyat dünyasının en uzun hamase(epik)eseridir. Firdevsi Şehname’de Turanlılar ile İranlıların, eski İran hükümdarlarından olan Feridun’un oğulları, Tur ve İr’in soyundan geldiklerini söyleyerek bu iki halkın kardeş olduğuna değinmektedir.

Firdevsi, Şehnâme’yi 30 yıl süren bir çabanın ardından tamamlayınca 1010 yılında Gazneli Sultan Mahmud’a sunmuş olsa da sultandan beklediği ilgiyi görmeyince, Gazne’den temelli ayrılmak zorunda kalmıştır. Bir süre Herat’ta bir de Şehriyar adındaki Taberistan hükümdar emiri’nin yanında kaldıktan sonra, doğduğu yer, Tus’a geri dönüp orada da vefat etmiştir.

Firdevsi Şehname’yi nazmetmekle Acem’i ve Acem dili (Farsça) ni yaşattığını şu beyitte söyler:

بسی رنج بردم در این سال سی
عجم زنده کردم بدین پارسی

Otuz yıl süren bu süreçte bir hayli acı çektim ama

Yaşattım Acem’i şu Farsça sözleriyle sonunda

Bu değerli eser, Erzrum Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı Prof. Dr. Nimet Yıldırım tarafından Türkçeye çevrilmiştir.

 Başken Tahran’nın Firdevsi Meydanında dikilmiş olan ve sanatsal açıdan bir şaheser sayılan Firdevsi heykeli, kıymetli Üstat, merhum Ebulhasan Han Sıddıki tarafından yapılmıştır.